Polski Komitet Narodowy
Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków

ICOMOS-POLSKA

  • Zamek Królewski w Warszawie
    Zamek Królewski w Warszawie
  • Łazienki Królewskie w Warszawie
    Łazienki Królewskie w Warszawie
  • Zamek Królewski na Wawelu, Kraków
    Zamek Królewski na Wawelu, Kraków
  • Toruń
    Toruń
  • Zamość
    Zamość
  • Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka
    Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka
  • Malbork
    Malbork

KARTA OCHRONY FORTYFIKACJI – ICOMOS POLSKA

przyjęta Uchwałą Walnego Zgromadzenia Członków PKN ICOMOS w dniu 18 maja 2021 r.

 _______________________________________________________________________________________________

 

Preambuła

 

Cel dokumentu

Celem niniejszego dokumentu jest rekomendacja podstawowych zasad ochrony oraz konserwacji fortyfikacji. Podstawę doktrynalną Karty stanowią dokumenty opracowane i opublikowane przez ICOMOS.

 

Definicja

Fortyfikacje, w rozumieniu niniejszego dokumentu, są to wszelkie budowle obronne i ich zespoły wznoszone od średniowiecza do współczesności, wraz ze zintegrowanymi przestrzennie i funkcjonalnie: infrastrukturą techniczną oraz elementami przyrodniczymi – naturalnym ukształtowaniem terenu, zielenią forteczną i układami wodnymi - współtworzącymi krajobraz warowny.

Uwarunkowania

Na obecnym terytorium Polski, w wyniku procesów historycznych powstały liczne dzieła fortyfikacyjne i ich zespoły o zróżnicowanej proweniencji – polskiej, francuskiej, rosyjskiej, pruskiej, austriackiej, niemieckiej i radzieckiej. Stanowią grupę zabytków architektury i techniki wojskowej odzwierciedlających ewolucję sztuki fortyfikacyjnej, procesy kształtowania strategii militarnych oraz zmieniających się środków i metod prowadzenia działań wojennych.

Jako materialne dokumenty historii są istotnym składnikiem krajobrazu kulturowego i dziedzictwa narodowego Polski; miejscami pamięci o ofiarach i uczestnikach europejskich wojen, także o Polakach walczących w obcych mundurach.

Zachodzące w Polsce po 1990 roku intensywne procesy inwestycyjne oraz niedostosowany do ich charakteru system ochrony zabytków nasiliły zagrożenia dla fortyfikacji, jako części dziedzictwa kulturowego.

Fortyfikacje stanowią wyodrębniającą się grupę zabytków, których ochronę i konserwację determinują specyficzne właściwości. Są to:

  • wielkoobszarowa skala założeń obronnych z rozległymi terenami otwartymi;
  • integralność antropogenicznych i przyrodniczych komponentów umocnień, tworzących tzw. krajobraz warowny;
  • złożona struktura budowli i zespołów obronnych;
  • struktura materiałowo-konstrukcyjna budowli (konstrukcje murowe, ziemne, murowo-ziemne, betonowe z użyciem drewna, żelaza i stali);
  • typizacja elementów i urządzeń obronnych w zespołach fortyfikacji.

Użytkowanie i adaptacja fortyfikacji do współczesnych funkcji jest trudna, a niekiedy niemożliwa. Przesądzają o tym m.in.:

  • struktura funkcjonalno-przestrzenna budowli ograniczająca dostępność komunikacyjną obiektów, dostępność dla osób niepełnosprawnych i możliwości doświetlenia wnętrz;
  • niewielkie powierzchnie użytkowe wnętrz obiektów w stosunku do rozległych, otwartych terenów umocnień ziemnych;
  • wtórne, ahistoryczne podziały własnościowe budowli i terenów.

 

Zasady ochrony, działań konserwatorskich i pozakonserwatorskich[1]

1. Najważniejsze wartości zabytkowych fortyfikacji przejawiają się w:

  1. autentyzmie materialnej substancji (budulca) obiektu;
  2. autentyzmie formy budowli (w tym – umocnień ziemnych), ukształtowanej w procesie historycznych przemian funkcjonalnych i technicznych;
  3. integralności struktury funkcjonalno-przestrzennej obiektu lub zespołu.

2. Ochrona i opieka[2] nad fortyfikacjami i ich zespołami powinna być sprawowana poprzez kompleksowe zarządzanie oparte o wieloletnie plany ochrony i programy użytkowania uwzględniające:

  1. ochronę wszystkich wartości materialnych i niematerialnych;
  2. ochronę krajobrazowej ekspozycji fortyfikacji oraz cech środowiskowych otoczenia integralnie związanych z umocnieniami;
  3. systematyczną kontrolę stanu technicznego obiektów i dozorowanie ich dostępności;
  4. konserwację profilaktyczną, w tym zabezpieczanie przed oddziaływaniem warunków atmosferycznych oraz systematyczną likwidację zieleni inwazyjnej;
  5. dobór odpowiadających specyfice fortyfikacji metod konserwacji i sposobów adaptacji do współczesnych funkcji.

3. Wszelkie działania konserwatorskie i pozakonserwatorskie należy poprzedzać niezbędnym do ich przeprowadzenia rozpoznaniem historycznym i technicznym zabytku.

4. Działania konserwatorskie i pozakonserwatorskie muszą być starannie dokumentowane na każdym etapie prac.

5. Podstawą decyzji o sposobach konserwacji, użytkowania i adaptacji obiektów pofortecznych powinno być wartościowanie konserwatorskie obejmujące całą strukturę zespołu, oraz program ochrony i zagospodarowania określający m.in. zróżnicowane rygory ochrony, a w efekcie zróżnicowane zakresy ingerencji dopuszczalne w poszczególnych strefach i obiektach zespołu.

6. Konserwację obiektów zaplecza logistycznego, budowli ziemnych, zieleni fortecznej, dróg i nawierzchni fortecznych, ciągów i urządzeń infrastruktury technicznej oraz układów wodnych traktować należy równorzędnie z konserwacją murowych dzieł, elementów i urządzeń obronnych.

7. Fortyfikacje zachowane w stanie tzw. ruin historycznych powinny być zachowywane i konserwowane zgodnie z zasadami sformułowanymi przez PKN ICOMOS [3].

8. Obiekty zabytkowe niezwiązane ze strukturami fortyfikacji, a znajdujące się na ich terenie należy traktować tak jak inne obiekty zabytkowe.

9. Działania konserwatorskie i pozakonserwatorskie muszą być prowadzone z maksymalnym poszanowaniem oryginalnej substancji i dążeniem do jak najpełniejszego jej zachowania. Jedynie części zabytku wykonane z budulca nietrwałego jak ziemia i drewno, a także zieleń forteczną[4] i układy wodne można uznać za odtwarzalne.

10. Jednym z priorytetów konserwatorskich jest przywrócenie (jeśli jest to możliwe) funkcjonowania historycznej infrastruktury technicznej budowli obronnych: systemów odwadniających, wentylacyjnych oraz izolacji przeciwwilgociowych.

11. Zagospodarowanie i adaptację fortyfikacji do współczesnych funkcji traktować należy jako jeden z instrumentów ochrony – jeśli związane z tym ingerencje i uzupełnienia posłużą reintegracji i utrzymywaniu obiektu lub zespołu.

12. Urządzanie zieleni w obiektach pofortecznych i ich strefach zewnętrznych powinno zmierzać do eliminacji zieleni inwazyjnej w celu odsłonięcia i ekspozycji budowli fortecznych i ich układu przestrzennego wraz z odtworzeniem historycznych nasadzeń z odróżnieniem ich funkcji maskujących, przeszkodowych, gospodarczych i ozdobnych.

13. Efekty działań konserwatorskich i pozakonserwatorskich ingerujących w formę lub substancję obiektu powinny:

  1. zachowywać w pełni autentyzm materialnej substancji (budulca) obiektu;
  2. umożliwiać prowadzenie działań konserwatorskich w przyszłości; być odwracalne, chyba że ich usunięcie spowodowałoby zagrożenia dla zabytku;
  3. umożliwiać ich odróżnienie, aby nie prowadziły do fałszowania zabytku.

14. Działania pozakonserwatorskie należy ograniczać do minimum niezbędnego dla zachowania i użytkowania fortyfikacji adaptowanych do nowych funkcji.

15. Powtarzalność typów dzieł fortyfikacyjnych, ich elementów i urządzeń uzasadnia możliwość wyboru wśród nich obiektów reprezentatywnych a zatem różnicowania rygorów ochrony i sposobów ingerencji.

16. Zalecanymi elementami programów użytkowych powinny być publiczna dostępność oraz funkcje dydaktyczne zabytkowych fortyfikacji.

17. Kompleksowa ochrona wielkoobszarowego zespołu fortyfikacji wymaga formy zarządzania, umożliwiającej – również przy zróżnicowanej strukturze własnościowo-użytkowej:

  1. inicjowanie i koordynację działań w skali całego zespołu;
  2. integrowanie ochrony i konserwacji zabytku z adaptacją i modernizacją obiektów, organizacją turystyki kulturowej i promocją wartości zabytkowych z uwzględnieniem potrzeb i inicjatyw społeczności lokalnych.

18. Zalecaną formą ochrony wielkoobszarowych zespołów zabytkowych fortyfikacji jest park kulturowy, a formami zarządzania – jednostka organizacyjna zarządzająca parkiem kulturowym, samorządowa instytucja kultury, spółka gospodarcza (spółka samorządowa), organizacja pozarządowa.

19. Organy ochrony zabytków i organy samorządowe powinny wspierać i wykorzystywać w ochronie fortyfikacji aktywność środowisk naukowych, ekspertów oraz organizacji pozarządowych, m. in. poprzez stałą współpracę ze społecznymi gremiami i radami konsultacyjnymi tworzonymi na szczeblu województw, gmin i przy zespołach pofortecznych.

20. Decyzje dotyczące działań konserwatorskich i pozakonserwatorskich powinny być podejmowane w oparciu o programy i plany zarządzania sporządzane przy udziale specjalistów z zakresu ochrony i zagospodarowania fortyfikacji.

21. Wobec utrudnień w zagospodarowaniu obiektów pofortecznych niezbędne jest promowanie dobrych praktyk ich adaptacji do współczesnych funkcji - jako inspiracji do działań w obiektach porównywalnych oraz w celu wzmacniania akceptacji społecznej ochrony obiektów fortyfikacyjnych.

 

 

Komisja Architektury Militarnej PKN ICOMOS

 

 

[1]  Przez określenie działania konserwatorskie rozumie się prace zmierzające do zabezpieczenia i konserwacji zabytkowej substancji (budulca) obiektu; termin działania pozakonserwatorskie – wszelkie dotyczące obiektu działania techniczne, niebędące pracami konserwatorskimi, jak np. dobudowy nowych elementów, roboty instalacyjne, itp.

[2]   Znaczenie terminów „ochrona” i „opieka” przyjęto w rozumieniu Art. 4 i 5 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dz.U. Nr 162, poz.1568 (z późn. zmianami).

[3]    Karta ochrony historycznych ruin, 2012.  http://www.icomos-poland.org/dokumenty/uchwaly/130-karta-ochrony-historycznych-ruin.html

[4]    Wymiana lub cykliczne odnawianie roślin w konserwacji ogrodów historycznych jest zabiegiem zalecanym przez art. 11 „Karty Florenckiej” – Międzynarodowej Karty Ogrodów IFLA-ICOMOS (1981 r.).

 

 

Kalendarz wydarzeń

Marzec 2024
P W Ś C Pt S N
1 2 3
4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15 16 17
18 19 20 21 22 23 24
25 26 27 28 29 30 31