W ostatnich latach obserwujemy w Polsce nasilenie działań inwestycyjnych określanych jako „odbudowy” lub częściowe odbudowy historycznych zamków. Tego rodzaju prace zrealizowano m. in. w Bobolicach, Mirowie, Iłży, Rytrze, Melsztynie, a planowane są np. wobec ruin w Dobczycach, Janowcu, Bodzentynie, Radomiu czy Radzyniu Chełmińskim. Działania te prowadzą do przekształcania ruin w obiekty współczesne o formach pseudohistorycznych lub w sztuczne ruiny - do fałszowania zabytków i nieodwracalnego zniszczenia ich autentyzmu, a tym samym wartości zabytkowych, jak też degradacji krajobrazu kulturowego. Są sprzeczne ze współczesnymi zasadami i duchem ochrony kulturowego dziedzictwa.
Polski Komitet Narodowy ICOMOS wielokrotnie, negatywnie odnosił się do podobnych przedsięwzięć, stojąc na stanowisku, że współczesna teoria konserwatorska uznaje ruiny historyczne za zabytki, dla których stan ruiny jest stanem naturalnym i właściwym, toteż w takim stanie powinny być one zachowywane, zabezpieczane i konserwowane - zgodnie z zasadami minimalizowania ingerencji konserwatorskich i potencjalnej odwracalności ich efektów.
W 2012 roku Walne Zgromadzenie Członków Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS przyjęło i opublikowało dokument pt. Karta Ochrony Historycznych Ruin z jego myślą przewodnią: „Historyczna ruina (ukształtowana w wielowiekowym procesie niszczenia) jest pełnowartościową formą zabytku. Autentyzm jest główną wartością architektoniczno-przestrzenną, artystyczną i cechą historycznej ruiny. Ochrona autentycznej substancji i formy historycznej ruiny jest warunkiem zachowania jej wartości jako dokumentu historycznego. Historyczna ruina ma również wartość jako trwały i znaczący element krajobrazu kulturowego”.
Historyczne ruiny – podobnie jak inne zabytki – mogą pełnić (po zabezpieczeniu i udostępnieniu) współczesne, atrakcyjne turystycznie funkcje. Przykłady pozytywnych realizacji, w tym ochrony i zagospodarowania historycznych ruin, zostały przedstawione w trakcie serii konferencji naukowych PKN ICOMOS, zwieńczonych wydawnictwami pokonferencyjnymi:
Zamki, grody, ruiny. Waloryzacja i ochrona (2009); Ochrona, konserwacja i adaptacja zabytkowych murów: Trwała ruina II (2010); Zamki w ruinie - zasady postępowania konserwatorskiego (2012); Historyczne ruiny - ochrona, użytkowanie, zarządzanie I (2018); Historyczne ruiny - ochrona, użytkowanie, zarządzani II (2021). Wydawnictwa w wersji cyfrowej dostępne są pod adresem: https://icomos-poland.org/pl/publikacje.html
Zwracamy się do właścicieli, zarządców, lokalnych władz samorządowych i służb konserwatorskich z apelem o przestrzeganie zasad określonych w Karcie Ochrony Historycznych Ruin (dostęp: KARTA OCHRONY HISTORYCZNYCH RUIN)
Prezydium Polskiego Komitetu Narodowego
Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków
Warszawa, grudzień 2024 r.
